Sau Hiệp định Giơ-ne-vơ 1954, đế quốc Mỹ thực hiện âm mưu thôn tính Việt Nam nhằm khống chế vùng Đông Nam Á. Mỹ - Diệm trắng trợn phá hoại Hiệp định Giơ-ne-vơ, âm mưu chia cắt lâu dài hai miền Nam - Bắc, biến miền Nam thành căn cứ quân sự và thuộc địa kiểu mới của Mỹ. Với chính sách “tố cộng”, “diệt cộng” bằng Luật 10/1959... địch không từ một thủ đoạn tàn bạo, dã man nào để đánh phá cách mạng miền Nam, thẳng tay trả thù, sát hại nhân dân yêu nước và những người kháng chiến cũ. Đây là thời kỳ phong trào cách mạng bị tổn thất nặng nề.
Song chính trong những năm tháng đó, mặc dù tổ chức đảng bị địch đánh phá ác liệt nhưng bằng phương pháp hoạt động vừa bí mật vừa công khai, hệ thống các cơ sở đảng vẫn được duy trì và tiếp tục lãnh đạo phong trào đấu tranh của nhân dân. Tỉnh Bình Long là một trong những địa phương tiếp thu nhạy bén “Đề cương cách mạng miền Nam” và Nghị quyết của Xứ ủy, sớm có tổ chức và hoạt động vũ trang hỗ trợ cho phong trào quần chúng.
Thực hiện Nghị quyết 15 của Trung ương Đảng (khóa II), Đảng bộ và nhân dân Bình Long, Phước Long, từ thế giữ gìn lực lượng, đấu tranh chính trị đơn thuần chuyển sang thế tiến công, đấu tranh chính trị, vũ trang song song kết hợp với phương châm 3 mũi giáp công (quân sự, chính trị, binh vận). Đồng thời, sự hình thành Đảng bộ Bình Long và Phước Long cùng với hệ thống cấp ủy ở cơ sở và việc khai thông đoạn cuối hành lang chiến lược Bắc - Nam trên địa bàn tỉnh trong giai đoạn này có vai trò quan trọng đối với sự nghiệp cách mạng của địa phương. Năm 1961 đến đầu năm 1965, trong tổng số 75 ấp chiến lược ở Bình Long, ta đã phá tan 58 ấp, còn lại 17 ấp trong thị xã, bộ máy kèm kẹp của địch cũng xộc xệch. Điển hình là ấp chiến lược Tổng Cui, chỉ trong đêm 11/11/1963, đồng bào nổi dậy tự đốt gần 50 căn nhà của mình, phá rào ấp chiến lược kéo nhau về xóm cũ. Ngay hôm sau đồng bào lại kéo ra thị xã An Lộc đấu tranh đòi chính quyền ngụy bồi thường thiệt hại, buộc địch phải chấp nhận bồi thường.
Thanh niên Bình Long làm nghĩa vụ dân công hỏa tuyến (Ảnh Tư liệu)
Cùng với phong trào phá ấp chiến lược, trong những năm 1961 - 1965, phong trào chiến tranh du kích phát triển mạnh khắp các xã trong huyện, dân và quân vùng giải phóng đã dựng được 200.000m rào, bố trí 8.200 bãi tử địa bằng mìn, hầm chông, hố đinh, cắm trên 700.000 cây chông, phá sập và hư hỏng 54 cầu, 58 cống, đào phá rất nhiều đoạn đường quốc lộ 13, ngăn chặn giao thông địch. Cũng trong thời gian này có trên hàng trăm thanh niên vùng giải phóng các làng sở, các xã trong huyện thoát ly tham gia lực lượng vũ trang cách mạng, khí thế cách mạng của quần chúng áp đảo địch, địch co lại trong các đồn bót trong thị trấn, thị xã. Khi Mỹ tiến hành chiến lược chiến tranh cục bộ, ở chiến trường Bình Long, địch xây dựng thêm căn cứ quân sự, sân bay, bố trí thêm đồn bót, gom dân vào các ấp chiến lược; hủy diệt vùng căn cứ, vùng giải phóng của ta bằng bom, pháo, bằng chất độc hóa học.
Thực hiện chủ trương của Tỉnh ủy, của Trung ương Cục miền Nam, quân và dân Bình Long xây dựng thêm nhiều cơ sở cách mạng, du kích mật, đảng viên mật trong các ấp chiến lược, tạo được thế hai chân ba mũi, liên tục tiến công địch cả về quân sự và đấu tranh chính trị. Trong năm 1966 - 1967, từ Sóc Tranh đến Tổng Cui, quân và dân ta đã xây dựng 10 km hàng rào chiến đấu, đào gần 1.000 hầm chống pháo và trên 200 hầm, ụ chiến đấu. Trong một trận phục kích ở An Khương (tháng 2/1968), lực lượng vũ trang huyện đã bắn cháy và phá hủy 17 xe tăng, xe bọc thép, đốt ấp chiến lược Phú Miêng, Bò Com, Xa Cát, diệt tề phá, phòng vệ dân sự. Đặc biệt là những trận đốt ấp chiến lược Phú Lạc, Phú Hòa (tháng 6/1969) ngay sát nách thị xã và sân bay, diệt bọn bình định, lính Trường Sơn làm bọn địch trong thị xã rất hoang mang. Những trận phối hợp lực lượng mật, cơ sở cách mạng bên trong ấp chiến lược Bò Com, Văn Hiên, Xa Trạch, Phú Miêng… diệt gọn cả tiểu đội, trung đội dân vệ, bảo an địch trong năm 1970 - 1971 đã có tác dụng hỗ trợ tốt cho phong trào đấu tranh của quần chúng, nới lỏng sự kìm kẹp của địch. Một số toán phòng vệ dân sự ở Bò Com, Sở 4, Xa Cát, Xa Cô Hai, Văn Hiên được nhân dân vận động đã bỏ súng tập thể không đi gác.
Bộ trưởng Ngoại giao chính phủ cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam
Nguyễn Thị Bình ký Hiệp định Paris chấm dứt chiến tranh, lập lại hòa bình ở Việt Nam (Ảnh tư liệu)
Năm 1972, ta mở chiến dịch Nguyễn Huệ, chiến trường Bình Long rền tiếng bom đạn ngày đêm, thị xã An Lộc bị địch hủy diệt hoàn toàn. Hàng ngàn nhà cửa, vườn tược nhân dân trên khắp các xã trong huyện bị tàn phá, hơn 2.800 đồng bào thị xã An Lộc và vùng lân cận bị bom pháo địch giết hại và hàng trăm người khác bị thương. Khi ta chuyển gần 10.000 dân trong các ấp chiến lược ra vùng giải phóng lại có thêm trên 2.000 đồng bào nữa bị bom pháo địch giết hại trên đường. Quân và dân Bình Long phối hợp với quân chủ lực tiến công bao vây đánh tiêu diệt các ban tề ngụy ấp Phú Miêng, Phú Lạc, Bò Com, Văn Hiên… Đặc biệt là chi khu Chơn Thành khi địch tập trung lực lượng lớn các đơn vị chủ lực để phản kích chiếm lại Bình Long bị ta chặn đánh quyết liệt, tổn thất nặng nề, tinh thần hoang mang dao động, chỉ trong 5 tháng nhân dân đã tranh thủ vận động, giáo dục thuyết phục, hướng dẫn, giúp tiền bạc hoặc dẫn đường cho trên 500 binh sĩ sư đoàn 5, sư đoàn 9 ngụy bỏ ngũ, rã ngũ.
Sau hiệp định Paris, dân và quân Bình Long tiếp tục tiến công bao vây, dồn ép chống địch lấn chiếm, giữ vững, xây dựng củng cố vùng giải phóng. Năm 1973 - 1974, nhân dân vùng căn cứ, vùng giải phóng tích cực sản xuất giải quyết được căn bản về lương thực cho hàng chục ngàn đồng bào và lực lượng cách mạng.
Trong chiến cuộc Đông Xuân 1974-1975, được sự chi viện của Trung ương và của Miền, quân và dân Bình Phước đã tấn công giải phóng hoàn toàn chi khu quận lỵ Phước Bình và đến ngày 6-1-1975, tấn công giải phóng tiểu khu - tỉnh lỵ Phước Long. Chiến thắng Phước Long có ý nghĩa chiến lược quan trọng, lần đầu tiên một tỉnh của miền Nam được hoàn toàn giải phóng, là một đòn trinh sát chiến lược, tạo tiền đề cho Bộ Chính trị, Trung ương có quyết định và hạ quyết tâm giải phóng hoàn toàn miền Nam trong thời gian sớm. Phát huy thắng lợi ta tiếp tục củng cố vùng giải phóng, đồng thời bao vây, tiêu diệt cụm cứ điểm An Lộc (Bình Long). Nhận thấy không có khả năng tiếp cứu cho nhau và biết nguy cơ bị tiêu diệt, ngày 23-3-1975, địch rút chạy về Chơn Thành, trung tâm tỉnh lỵ An Lộc, tỉnh Bình Long được giải phóng. Ngày 2-4-1975, huyện Chơn Thành là địa phương cuối cùng được giải phóng, góp phần cùng quân và dân các tỉnh miền Nam và các binh đoàn chủ lực tiến về giải phóng Sài Gòn vào ngày 30-4-1975, hoàn thành trọn vẹn sự nghiệp giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước.
Ngày 15/4/2015, Ban Thường vụ Tỉnh ủy khóa IX đã quyết định chọn ngày 23/3/1975 là ngày giải phóng tỉnh Bình Phước để ghi dấu son chói lọi trong sự nghiệp đấu tranh giữ nước trên quê hương Bình Phước anh hùng./.
