Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước, thắng lợi của Chiến dịch Đồng Xoài (từ tháng 5 đến 7-1965) không chỉ góp phần đánh bại chiến lược “chiến tranh đặc biệt” của Mỹ, đánh dấu bước trưởng thành mới về trình độ tổ chức chuẩn bị chiến dịch, tác chiến tập trung, khả năng hiệp đồng trong tác chiến vận động của các lực lượng vũ trang miền Nam mà còn để lại những bài học quý có ý nghĩa đặc biệt trong thực tiễn sau này.
Đầu năm 1965, sau chiến dịch Bình Giã, chiến lược “chiến tranh đặc biệt” của Mỹ có nguy cơ thất bại trên chiến trường miền Nam dẫn đến sự sa sút trầm trọng về tinh thần, ý chí trong quân đội Sài Gòn. Để cứu vãn tình thế, tháng 3-1965, Mỹ lần lượt đưa quân viễn chinh và đồng minh vào thực hành chiếm đóng một số khu vực quan trọng có giá trị về mặt chiến lược nhằm tạo ra thế chiến lược mới để giành quyền chủ động trên chiến trường. Tại Đồng Xoài, địch tổ chức thành căn cứ xuất phát của cuộc hành quân càn quét, đánh phá các căn cứ của ta dọc biên giới Việt Nam-Campuchia. Nhiệm vụ của ta lúc này là phải nhanh chóng thực hiện thêm những đòn đánh tiêu diệt, làm cho đối phương suy sụp hơn nữa. Bước sang mùa hè năm 1965, Trung ương Cục và Quân ủy Miền chủ trương, Trung ương Cục, Quân ủy Miền quyết định mở chiến dịch Đồng Xoài nhằm tiêu diệt bộ phận sinh lực tinh nhuệ của địch, hỗ trợ nhân dân đẩy mạnh chiến tranh du kích, nổi dậy phá ấp chiến lược, mở rộng vùng giải phóng trên địa bàn hai tỉnh Phước Long, Bình Long và phía bắc tỉnh Bình Dương, đồng thời phối hợp cùng địa bàn bốn tỉnh Lâm Đồng, Bình Tuy, Long Khánh, Biên Hòa.
  Lực lượng tham gia chiến dịch Bình Giã gồm 3 trung đoàn bộ binh Miền (271, 272, 273), Tiểu đoàn 840 Quân khu 10 cùng lực lượng vũ trang địa phương. Dân quân du kích ở các tỉnh Phước Long, Bình Long có nhiệm vụ tham gia mở màn chiến dịch. Nhân dân Phước Long, Đồng Xoài, Bù Nho, Phú Riềng, Thuận Lợi thu mua và đóng góp hàng trăm tấn lúa, gạo, hàng ngàn gốc mì; tham gia hàng chục ngàn ngày công để gùi tải đạn dược, thuốc men, lương thực, đường sữa… dự trữ cho chiến dịch.
Trung ương Cục quyết định thành lập Bộ Tư lệnh chiến dịch gồm: Tư lệnh Lê Trọng Tấn, Chính ủy Trần Độ, Phó Tư lệnh Hoàng Cầm và Tham mưu trưởng Nguyễn Thế Bôn.
Về phía đối phương địch: Ở khu vực Đồng Xoài và hai tỉnh Bình Long, Phước Long (Đông Nam Bộ), địch có 9 tiểu đoàn bộ binh, 2 tiểu đoàn biệt động, 1 tiểu đoàn dù, 2 tiểu đoàn và 7 đại đội bảo an, 21 đại đội biệt kích, 1 chi đoàn thiết giáp. Lực lượng này đang tiến hành chương trình bình định nông thôn tại đây, dưới sự chỉ huy của cố vấn Mỹ.
Ngày 11-5-1965, mở màn chiến dịch, quân ta đồng loạt tiến công vào thị xã và Tiểu khu Phước Long, Chi khu Phước Bình. Chỉ trong một ngày, ta chiếm nhiều mục tiêu của Tiểu khu Phước Long, tiêu diệt Chi khu Phước Bình, làm chủ một vùng rộng lớn xung quanh thị xã Phước Long. Quân ta bố trí lực lượng, sẵn sàng đánh phản kích. Lực lượng tỉnh Phước Long và đội mũi công tác Phước Bình được Tiểu đoàn 840 hỗ trợ, đã giải phóng các ấp chiến lược Phước Quả, Phước Tín, Hiếu Phong, Lê An, Đức Bổn…; hàng ngàn dân thoát ách kìm kẹp của địch. Trước tình hình các trục giao thông chiến lược 13, 14 đều đã bị ta cắt đứt, địch buộc phải dùng không quân ném bom ồ ạt để dọn bãi cho trực thăng đổ quân.
Chi khu Đồng Xoài (địch gọi là Đôn Luân) nằm ở giao điểm liên tỉnh lộ 2 và quốc lộ 14, khống chế cả khu vực Phước Long, Bình Long, Chơn Thành, Phú Giáo là cứ điểm chính trong tứ giác Đồng Xoài - Phước Long - Chơn Thành - Bình Long. Sau đợt 1, qua phân tích tình hình, Bộ chỉ huy chiến dịch quyết định chọn nơi đây làm mục tiêu quyết chiến, lấy trận tiêu diệt Chi khu Đồng Xoài làm trận then chốt cho đợt 2.
Sau hơn hai tháng chiến đấu, với 3 đợt triển khai thực hành chiến dịch, ta đã đánh thiệt hại 3 tiểu đoàn bộ binh địch, 1 tiểu đoàn dù, 1 chi đội thiết giáp. Về tổng thể, ta tiêu diệt 4 tiểu đoàn, 24 đại đội, 6 chi đội cơ giới, 4 phân đội kỹ thuật, loại khỏi vòng chiến đấu 4.459 tên, thu 1.652 súng các loại, phá 390 súng và 60 xe cơ giới, bắn rơi 34 máy bay các loại, phá 76 ấp chiến lược, giải phóng 56.000 dân, tổ chức được 180 du kích, vận động được 350 thanh niên tòng quân, góp phần thúc đẩy chiến tranh du kích tại địa bàn tiến lên một bước mới. Chiến dịch đã hoàn thành vượt mức yêu cầu mà Quân ủy Miền đề ra.
Sau chiến dịch Đồng Xoài, hầu hết các ấp chiến lược, dinh điền trên địa bàn đều bị phá ở những mức độ khác nhau. Ở Bình Long, 58 ấp trong tổng số 75 ấp chiến lược bị ta phá banh, phá rã, mở ra vùng giải phóng rộng lớn. Ở Phước Long, 21 ấp chiến lược, dinh điền và 6 khu tập trung người dân tộc bị ta phá banh, phá rã, giải phóng khoảng 20.000 dân.
Cùng với các chiến thắng ở Việt An, Đèo Nhông, Dương Liêu, Ba Gia, chiến thắng Đồng Xoài với sự góp sức tích cực, hiệu quả của quân và dân Bình Phước đã góp phần đánh bại chiến lược “chiến tranh đặc biệt” của Mỹ - ngụy, đánh dấu bước trưởng thành về trình độ tổ chức, phối hợp và tác chiến tập trung của các lực lượng vũ trang Cách mạng miền Nam Việt Nam.
Chiến thắng Đồng Xoài cho đến nay vẫn còn có ý nghĩa đặc biệt, giúp chúng ta rút ra những bài học kinh nghiệm quý báu trong sự nghiệp giải phóng dân tộc và bảo vệ vững chắc Tổ quốc giai đoạn hiện nay. Một trong những bài học quan trọng đó là, cần nắm chắc, phân tích, đánh giá đúng tình hình và âm mưu, ý định của địch để dự báo chính xác các tình huống. Cùng với đó, phải làm tốt công tác chuẩn bị, phát huy sức mạnh của toàn dân tộc, vai trò của cả hệ thống chính trị, các cấp, các ngành, các lực lượng để tạo sức mạnh tổng hợp, xây dựng thế trận quốc phòng toàn dân vững chắc ở từng địa bàn và trên cả nước. Trong đó lấy xây dựng “thế trận lòng dân” vững chắc làm yếu tố căn bản, là cơ sở để huy động sức mạnh của toàn dân.
                                                                                                                             M.An