Lý lịch Di tích Miếu Bà
Theo tài liệu của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh và lời kể của những người dân địa phương sống lâu năm, thì thuở xa xưa vùng đất phía Bắc Biên Hòa và Bắc Thủ Dầu Một (tức phía Bắc tỉnh Sông Bé trong đó có Phước Long), vùng Phước Long – Bà Rá là vùng đất hoang vu, hiểm trở thuộc địa bàn cư trú tự nhiên của đồng bào các dân tộc ít người như: S’tiêng, M’Nông, Châu Mạ, Châu Ro… Thời Pháp thuộc, Phước Long là quận Bà Rá thuộc tỉnh Biên Hòa mà chúng thường gọi với cái tên mỉa mai “xứ mọi cà răng căng tai”. Bộ máy cai quản ở các buôn sóc do các già làng, sóc trưởng trực tiếp cai trị. Pháp xem vùng này là rừng thiêng nước độc và biến thành nơi đày ải những người chống đối lại chính quyền và bắt lao động khổ sai phục vụ cho bọn tư bản đồn điền.
Hoạt động văn hóa văn nghệ tại lễ hội Miếu Bà năm 2021
Chúng cho lập Nhà tù Bà Rá với một địa thế xa xôi hẻo lánh, rừng núi âm u, xung quanh đầy thú dữ. Thực dân Pháp hy vọng những tù nhân bị giam giữ ở đây sẽ không còn con đường nào để trốn thoát. Bọn chúng thực hiện một chế độ lao tù rất tàn bạo. Hằng ngày tù nhân phải làm việc rất nặng nhọc, luôn bị đánh đập, đối xử tàn tệ. Nhiều người đã mãn hạn tù từ lâu nhưng vẫn bị giam giữ. Đa số người chết không có hòm, rương, quần áo. Khủng khiếp hơn, bọn cai tù hay đánh bằng lưỡi lê hoặc trói tù lại cho chó béc-giê nhảy vào cấu xé. Hầu hết tù nhân đều bị sốt rét, kiết lỵ, người nám đen, đầy vết roi khắp cơ thể. Theo số liệu thanh tra của L.Squillon lập tháng 6-1942 về nhà tù Bà Rá có viết: “Hiện tại nhà tù có 925 tù nhân, do hai giám thị Rigand và Henry với 67 lính cai quản. Trong số tù nhân đó, có 376 lao động tạp dịch, 86 người khác bị điều đi mở đường 14, 66 người bị đày đi hầm than, nung gạch, làm mộc, làm hồ…”.
Hoạt động văn hóa văn nghệ tại lễ hội Miếu Bà năm 2021
Thiên nhiên khắc nghiệt, với chế độ hà khắc của Nhà tù Bà Rá cùng với cuộc sống cơ cực của những người mộ phu, những người bị thực dân Pháp giam cầm tại Nhà tù Bà Rá đã cầu nguyện thần linh giúp đỡ cho cuộc sống của họ đỡ vất vả. Tấm lòng của họ được linh ứng, ở vùng đất Bà Rá – Phước Long lúc này có Chúa Xứ Nương Nương được biết đến qua truyền thuyết là người cai quản vùng đất Bà Rá – Phước Long, nổi tiếng là linh thiêng đã giúp đỡ họ, che chở cho họ tai qua nạn khỏi. Với tấm lòng tôn kính thần linh, cầu mong có được cuộc sống tự do và ổn định, năm 1943, những người mộ phu và các tù nhân trong Nhà tù Bá Rá đã xin chính quyền thực dân cho dựng Miếu thờ để tạ ơn Bà và được Sở mật thám Pháp chấp thuận. Cùng thời gian này thực dân Pháp đã ra tay giết hại 4 chiến sĩ cách mạng không rõ danh tính bằng hình thức chôn sống tại Cây Cầy. Để tưởng nhớ đến sự hy sinh của các chiến sĩ, các “tù nhân” và nhân dân đã đưa hương hồn của các chiến sĩ cách mạng vào Miếu để thờ tự, cúng bái nhưng không đặt bài vị vì sợ cai ngục đánh đập. Lúc này Miếu cũng không có tượng thờ, họ chỉ làm 3 miếng gỗ nhỏ để làm Bài vị thờ tượng trưng ghi bốn chữ Hán “Chúa Xứ Nương Nương”. Miếu có kích thước 1,5m x 2m bằng gỗ, lợp tranh, miếu lúc này có tên gọi là Miếu Bà.
Hoạt động văn hóa văn nghệ tại lễ hội Miếu Bà năm 2021
Năm 1956 – 1957, sau khi tỉnh Phước Long được thành lập, dân cư đông đúc, người đi lễ Miếu ngày càng nhiều. Do đường đi vào Miếu không thuận tiện, được sự đồng ý của chính quyền địa phương lúc bấy giờ, nên một số người dân đã di dời Miếu Bà lên sát đường lộ (cách nơi cũ 500m) để dân chúng tiện đi lại thờ cúng. Đến địa điểm thờ mới, một số bá tánh đã cúng 3 tượng thờ (tượng Bà) và từ lúc này miếu mới có tượng thờ. Từ năm 1956 – 1957, Miếu Bà được di dời về nơi tọa lạc hiện nay nhưng vẫn chưa có hoạt động lễ hội. Mãi đến năm 1962 hoạt động lễ hội được diễn ra tại Miếu và duy trì đều đặn hằng năm đến nay. Năm 1995, Hội Đền Đức Thánh Trần đứng ra quyên góp xây dựng Miếu bằng xi măng, nền lót gạch bông, mái lợp ngói. Năm 2001, Công ty Mỹ Lệ TNHH cùng một số doanh nghiệp trong vùng đứng ra xây dựng chính điện mới có diện tích 225m2 bằng xi măng cốt thép, mái lợp ngói, năm 2009 xây cổng tam quan của Miếu. Đến năm 2013, Miếu Bà được nâng cấp, tu bổ, chỉnh trang lại cho khang trang, phù hợp địa hình, hài hòa cảnh quan và thuận tiện về giao thông.
Bia tưởng niệm tại nơi phát tích gốc Cây Cầy ghi: “Bia tưởng niệm các chiến sĩ Cách Mạng bị thực dân Pháp tù đày năm 1940 – 1945 tại Bà Rá đã hy sinh, chôn cất nơi đây”
Còn Di tích Miếu Bà tại nơi phát tích (Cây Cầy) hiện tọa lạc trên khuôn viên đất có diện tích hơn 4.500m2. Tại đây năm 1943, thực dân Pháp và tay sai đã chôn sống nhiều tù chính trí bị tù đày ở Bà Rá. Sau giải phóng, UBND huyện Phước Long (nay là thị xã Phước Long) đã dựng bia tưởng niệm với nội dung: “Bia tưởng niệm các chiến sĩ Cách Mạng bị thực dân Pháp tù đày năm 1940 – 1945 tại Bà Rá đã hy sinh, chôn cất nơi đây”. Đến năm 2004, với sự tài trợ của Công ty Mỹ Lệ TNHH, chính quyền địa phương cùng người dân trong huyện đã trùng tu, nâng cấp các hạng mục miếu và nhà bia với quy mô khang trang hơn.
Điểm đến tâm linh hấp dẫn du khách
Thờ Mẫu ở Miếu Bà là loại hình tín ngưỡng thờ Mẫu ở Nam bộ. Đạo Mẫu đã đi vào cuộc sống con người Việt Nam nói chung và cư dân Nam bộ nói riêng như một lẽ tự nhiên với sự sùng bái, tôn kính đặc biệt. Người ta tìm đến nơi này như tìm về cội nguồn, tìm đến sự che chở, như một thứ tình cảm đặc biệt đầy thiêng liêng, giúp họ xua tan nỗi nhọc nhằn, băn khoăn hằng ngày, những bất hạnh, khổ đau và hướng về sự bình yên, may mắn. Ở Nam bộ, truyền thống trọng nữ được người Việt sáng tạo và phát triển qua các giai đoạn khác nhau.
Bia tưởng niệm tại nơi phát tích gốc Cây Cầy ghi: “Bia tưởng niệm các chiến sĩ Cách Mạng bị thực dân Pháp tù đày năm 1940 – 1945 tại Bà Rá đã hy sinh, chôn cất nơi đây”
Khi người Việt vào khai phá vùng đất Nam bộ, tín ngưỡng thờ Mẫu có nguồn cội từ quê cha đất tổ được các lưu dân tiếp tục phát triển ở vùng đất mới. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu Nam bộ, nổi bật là thờ Bà Chúa Xứ ở núi Sam (tỉnh An Giang), thờ Linh Sơn Thánh Mẫu ở núi Bà Đen (tỉnh Tây Ninh) và thờ Bà Rá ở Sơn Giang (thị xã Phước Long, tỉnh Bình Phước). Ba vị Thánh Mẫu quan trọng nhất ở Nam bộ được đặt ở vị trí đặc biệt, trên ba ngọn núi cao nhất Nam bộ, là vùng tiếp giáp biên giới. Chính tâm thức của người dân có nhu cầu, có khát vọng về một cuộc sống bình an, hạnh phúc đã dẫn đến việc đặt vị trí thờ tự như trên.
Tín ngưỡng thờ Mẫu đã góp phần xây dựng và tôn vinh vẻ đẹp của người phụ nữ Việt Nam truyền thống. Đó là hình ảnh về Bà Mẹ Xứ Sở: Bà Mẹ Rừng, Mẹ Đất, Mẹ Nước mang ý nghĩa vũ trụ, che chở cho những đứa con trần gian. Đó là hình ảnh thực về những người mẹ Việt Nam tần tảo làm lụng, yêu chồng thương con, hiếu thuận cùng cha mẹ. Đặc biệt đó là hình ảnh về người phụ nữ Việt Nam tài hoa, yếu đuối nhưng không chịu khuất phục trước cường quyền đứng lên đòi quyền bình đẳng với nam giới. Theo quan niệm của người Việt: “Tháng tám giỗ cha, tháng ba giỗ mẹ”, do đó hằng năm Miếu Bà đã trở thành điểm đến tâm linh hấp dẫn của đông đảo khách thập phương trong và ngoài tỉnh (từ ngày 1 đến ngày 3 tháng 3 âm lịch) để vía Bà.
Từ TP Đồng Xoài di chuyển theo đường ĐT741 về hướng Bắc 40km thì đến Miếu Bà. Di tích nằm ở khu dân cư, sát đường ĐT741, đối diện Nghĩa trang liệt sĩ thị xã Phước Long thuộc khu phố Bình Giang 2, phường Sơn Giang, thị xã Phước Long ngày nay.
Ngày 13-4-2021, nhằm ngày mùng 2 tháng 3 năm Tân Sửu, tại Miếu Bà đã diễn ra Lễ công bố “Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia”. Trước đó Bộ Trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ký Quyết định số 4600/QĐ-BVHTTDL, về việc đưa vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia Lễ hội truyền thống Lễ hội Miếu Bà Rá, thị xã Phước Long, tỉnh Bình Phước.
Đông đảo người dân dâng hương vía Bà
| Lễ hội Miếu Bà Rá Giáp Thìn diễn ra từ ngày 9 đến 11-4: Đã thành thông lệ - Lễ hội Vía Bà Rá diễn ra trong 3 ngày (từ mùng 1 đến hết ngày mùng 3 tháng 3 âm lịch, 9 đến 11-4). Qua những lần tổ chức, lễ hội đã góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống, tín ngưỡng dân gian, là điểm đến hấp dẫn của đông đảo du khách khắp các vùng miền trong cả nước. Miếu Bà Rá cùng nằm trong quần thể các chứng tích như di tích núi Bà Rá, Vườn cây lưu niệm bà Nguyễn Thị Định,... Với đối tượng thờ cúng là Bà Chúa Xứ Nương Nương hay thường gọi là Linh Sơn Thánh Mẫu Bà Rá, tín ngưỡng thờ Mẫu tại đây từ lâu đã có tầm ảnh hưởng lớn đối với đời sống tinh thần của người dân trên địa bàn tỉnh Bình Phước. Năm 2015, miếu Bà Rá vinh dự được đón nhận Di tích văn hóa lịch sử cấp tỉnh. Năm 2019, lễ hội rước kiệu Bà được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. Nghi thức rước kiệu Bà vòng quanh núi Bà Rá đi qua 5 xã, phường đã trở thành điểm nhấn, tạo nên không khí vui tươi, phấn khởi cho người dân và du khách trong quá trình tham gia lễ hội. |
Cùng với giỗ Bà (chính lễ), lễ hội còn có nghi thức cúng địa nàng, dâng bông, tưởng nhớ các anh hùng liệt sĩ và đồng bào tử nạn qua các thời kỳ kháng chiến tại Bá Rá. Cùng với đó là các hoạt động văn hóa - nghệ thuật dân gian như múa lân, múa mâm quả, hát chầu văn, hầu giá,... Đặc biệt, sự tham gia, góp mặt của nhiều nghệ sĩ của đoàn hát bội đến từ TPHCM, các ca sĩ của đoàn ca múa nhạc các tỉnh Bình Dương, Tây Ninh, Bình Phước, hứa hẹn sẽ mang đến không gian lễ hội sôi động, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ tinh thần của du khách gần xa.
